FORUM BOŠNJAKA CRNE GORE - KO SU I OD KADA BOŠNJACI CRNE GORE

Piše: Rifat RASTODER

Već sama činjenica da se u Crnoj Gori muslimani južnoslovenskog jezičko-kulturološkog predznaka i dalje izjašnjavaju na tri različita načina – najveći broj kao Bošnjaci, jedan, istina manji, procenat, kao Muslimani, a jedan kao Crnogorci islamske vjeroispovijesti – nameće i pitanje da li su oni isti narod kao i muslimani južnoslovenskog kulturološkog predznaka iz ostalih republika i pokrajina bivše SFRJ? Konačno ako i jesu - kako im je stvarno ime – Turci, Poturice, Crnogorci islamske vjere, Hrvatsko cvijeće, Srbi islamske vjere, samo Muslimani - kako su od 1971. godine identifikovani u bivšoj SFRJ, ili, pak, Bošnjaci, kako se od posljednje jugoslovenske drame naovamo već identifikuju pripadnici ovog naroda u svim bivšim jugoslovenskim republikama? O tome u feljtonu koji prenosimo iz knjige Pravo na ime, autora Rifata Rastodera, objavljene u izdanju Udruženja“ALMANAH“, 2003. godine.

Uvodna riječ autora

Koliko god apsurdna, toliko i kompleksna, ova pitanja su aktuelizovana još s početkom posljednje jugoslovenske ratne drame (1991-2001), odnosno ukupne poratne situacije u kojoj su se našli djelovi većine konstitutivnih naroda (Slovenaca, Hrvata, Muslimana, Srba, Crnogoraca, Makedonaca kao i Albanaca koji su imali status nacionalne manjine) bivše SFRJ nakon njenog raspada na više nezavisnih država. Znatan dio ovih naroda ostao je odvojen od matice naroda i rasut u više novoformiranih država. Dok su se, međutim, Srbija i Crna Gora silom oružja izborile za posebni srpski entitet u BiH, južnoslovenski muslimani u Crnoj Gori i Srbiji su izbrisani, čak, i iz Ustava. I ne samo što su izbrisani iz Ustava, nego – uprkos nesebičnoj lojalnosti i doprinosu očuvanju i obnovi crnogorskog državnog identiteta tokom čitavog dvadesetog vijeka, počev od pokušaja njegovog zatiranja nakon Prvog svjetskog rata(1914-1918), zatim ravnopravnog učešća u antifašističkoj koaliciji u Drugom svjetskom ratu(1941-1945), te zaključno sa krajnje odvažnim držanjem u odbrani državnog identiteta Crne Gore tokom posljednje jugoslovenske drame(1991-2001) podstiče se sumnja, čak i u samu, prirodnu, težnju da se očuva duhovno, kulturno i nacionalno jedinstvo sa djelovima naroda u drugim bivšim jugoslovenskim republikama. Za dodatna iracionalna podozrenja poslužila je odluka Sabora političkih, kulturnih, naučnih, i drugih javnih poslenika iz redova južnoslovenskih muslimana sa čitavog prostora bivše SFRJ, od 23. septembra 1993. godine u Sarajevu, da se, umjesto nametnutog(političkom odlukom) modifikovanog vjerskog imena – Musliman, reafirmiše tradicionalno nacionalno ime - Bošnjak. No, dok su preporuke sa ovog skupa, u BiH i ostalim bivšim jugoslovenskim republikama i pokrajinama, naišle na pozitivan odjek, te je u njima i proces navikavanja na novo-staro ime već završen, u Crnoj Gori se, istim povodom i dalje podstiču podjele i sveopšta konfuzija kod pripadnika ovog naroda. Tendencioznim napisima, u autorskoj ili formi nekritičkog prenošenja izjava i klasičnog govora mržnje, samo zbog toga što su javno izrazili uvjerenje o tradicionalnoj utemeljenosti nacionalnog imena – Bošnjak i za južnoslovenske muslimane iz Crne Gore, podmeće se maltene neprijateljstvo prema Crnoj Gori i podstiče prava hajka, čak i protiv ličnosti koji su cjelokupni politički i stvaralački kredibilitet ugradili u zaštitu prava i dostojanstva države Crne Gore i svih njenih građana i naroda. Potvrđuje se da ime generalno-naroda, zapravo, i nije suština problema. U ma kakvoj terminološkoj formi ono bilo iskazano, njegovu suštinu odredile su već i sudbina, i istorija, i većina pripadnika naroda. Konačno, svako ime, inače je samo konvencija i civilizacijsko je, pa i ovdašnje pravo da se svako kazuje kako sam osjeća i nalazi za shodno, što će reći da je i tradicionalno i civilizacijsko pravo da svako i odlučuje o svom imenu - čuva ga, afirmiše ili mijenja bez bojazni da time može ugroziti bilo koje od svojih osnovnih prava i, pogotovo, sopstveno ili autohtonost. U protivnom, to bi značilo da, recimo moj komšija i rođak iz zavičaja, Šemo, više ne postoji ili, bar, nije više ista osoba od prije neku godinu. Jer, Šemo je, ne tako davno, promijenio i ime i prezime. Tačnije, umjesto službenog imena –Semir, drugi su mu - upravo naše zajedničke komšije, kroz formu nadimka, prosto nametnule ime – Šemo, dok je svojevremno službeno upisano prezime – Hedžić(po majci Bosanki), čim je postao punoljetan, sam, tek uz moju posredničku pomoć, zamijenio prezimenom svoga oca. Šemo je, ipak, izuzev što je u međuvremnu postao zreliji, oformio porodicu i počeo da se kući , ostao isti – sa svim manama i vrlinama i kada bih drugačije ustvrdio i, pogotovu, kada bih sporio da zbog promjene imena i prezimene ili majke Bosanke, Šemo nije autohtoni Bihorac, moje komšije bi pomislile da sam se sa pameću halalio. Stoga i razjašnjenje najnovije, nametnute ili realne-svejedno, krize identiteta južnoslovenskih muslimana valja, u prvom redu, tražiti u odgovoru na pitanje: Jesu li muslimani južnoslovenskog jezičko-kulturološkog predznaka sa prostora bivše SFRJ, uključujući i Crnu Goru, uopšte narod i, nadasve, jesu li bili i ostali jedinstven narod ?Kao svjedok i sudionik aktuelne javne scene osjećam se, naprosto, dužnim da se prema ovim dilemama i sam odredim, tim što se radi o narodu kojem pripadam i što sam se i sam , samo zbog ličnog stava i uvjerenja – gotovo identično kao i 1990. godine, uoči početka posljednje jugoslovenske ratne drame, našao na meti kojekakvih novo-patriota.U tom cilju, imajući u vidu dva moguća (teorijska) modela konstituisanja nacija: etnički – naglašeniji značaj zajednice rođenja, jezika i rodne kulture, odnosno etničkih i jezičko-kulturoloških karakteristika(karakterističan za konstituisanje većine nacija u Evropi i , posebno, na Balkanu) i politički – konstituisanje nacije, zakonima, institucijama i drugim instrumentima države(Francuska, SAD i slično) a polazeći od najsvježijih statističkih podataka, ja samo skrećem pažnju na neke od činjenica koje bitno određuju svaku naciju, bez obzira na način konstituisanja. Neću se, naravno, upuštati ni u komentarisanje , ni u posebno razobličavanje nekih od aktuelnih javnih gluposti kakve su, recimo, teze da je: vraćanje imena “Bošnjak” navodna ¨velikobošnjačka asimilacija, odnosno pokušaj uspostavljanja velikonacionalnih granica; odricanje od države Crne Gore u prilog svojatanja druge države – BiH¨(?!) i slično. Ili, pak, pitanja tipa: ¨Zašto i Bugari, kao Južni Sloveni, nijesu Bošnjaci¨ a i na osnovu elementarnog poznavanja istorije i geografije moguće je znati da je Bugarska, tokom trajanja osmanske imperije, bila u sastavu drugog-trakijskog ejaleta i nikada nije bila u direktnoj administrativnoj i kulturološkoj vezi sa nekadašnjim Bosanskim ejaletom i kasnijim sandžakatima u čijim su se okvirima vjekovima nalazili i gotovo svi prostori Crne Gore sa značajnijim procentom muslimanskog stanovništva, uključujući, svakako, i današnju Podgoricu2 koja je, tokom tri perioda, takođe, bila u sastavu Bosanskog ejaleta, odnosno Bosanskog ili Hercegovačkog sandžaka . I Statistički podaci u bivšoj Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji(1945-1991) muslimani južnoslovenskog jezičkog i kulturološkog predznaka su bili jedan od šest konstitutivnih i ravnopravnih naroda( Slovenci, Hrvati, Muslimani, Srbi, Crnogorci i Makedonci. Albanci su imali status narodnosti,tj nacionalne manjine).Na popisu iz 1991. godine, posljednjeg u okviru SFRJ, u Crnoj Gori se 14,57 procenata ukupnog stanovništva izjasnilo kao Muslimani. Ako se ima u vidu i činjenica da su i u oko 5 procenata onih koji su se na ovom popisu izjasnili kao Jugosloveni, većina upravo Muslimani, pouzdano se može ustvrditi da je 1991. godine učešće Muslimana u ukupnom stanovništvu Crne Gore bilo između 17 i 19 procenata, ili nešto oko 100.000. U Andrijevici se 1991. godine, kao Musliman, izjasnilo 31 ili 0,46 odsto gradjana, u Baru 5.136 ( 13,76%), Beranama 11769 (30,21 %), Bijelom Polju 14062 (41,57%), Budvi 157(1,49%), Danilovgradu 87(0,59%), Kolašinu 28(0,25%), Kotoru 200(0,89%), Mojkovcu 42 (0,39%), Nikšiću 1519 (2,03%), Plavu 11199(58,1%), Plužinama 14(0,27%), Pljevljima 6964(17,59%), Podgorici 7622(5,01%), Rožajama 19.983(86,97%), Tivtu 243(2,13%), Ulcinju 1.171(4,84%), Herceg Novom 344(1,25%), Cetinju 106(0,52%) i u Šavniku 4(0,11%) .
U Srbiji se, iste godine, kao Muslimani izjasnilo 173.871, na Kosovu 63.487, u Hrvatskoj 47.603, Sloveniji 26.725, Makedoniji 70.000,a u BiH oko 1.905.000.građana. Ilustracije radi, sredinom XIX vijeka, muslimansko stanovništvo bilo je ubjedljivo većinsko u Baru, Podgorici, Pljevljima, Bijelom Polju, Beranama, Plavu, Rožajama, Herceg Novom, Nikšiću i Kolašinu. U većini ovih gradova, bilo je većinsko i u prvoj deceniji XX vijeka, dok je ubjedljivo većinsko bilo u Beogradu, Užicama, Prijepolju, Priboju, Šapcu i brojnim drugim gradovima Srbije. Procentualno učešće južnoslovenskih muslimana u ukupnom stanovništvu Crne Gore, inače, kontinuirano se smanjivalo od 30,7 odsto u 1912-oj (godini oslobođenja od osmanlijske vlasti), do današnjih 15-ak procenata. Novi popis će tek pokazati demografske posljedice posljednje jugoslovenske drame (1991 –2001.) .

II Etničko porijeklo

Doseljavajući se na Balkan, Sloveni su, kako konstatuje dr Ejup Mušović3, zatekli mnogobrojno starosjedelačko stanovništvo. I sva druga etnološka istraživanja upućuju na izraženu etničku heterogenost stanovništva sa ovdašnjih prostora. Činjenice govore da bi na današnju Crnu Goru podjednako starosjedelačko pravo mogli polagati žitelji ilirskog, romanskog, vlaškog, keltskog, avarskog, kao i slovenskog porijekla. Ovo pravo, naravno, imaju i potomci starobalkanskog stanovništva – Španja, Macura, Mataruga, Kriča, Bukumira i drugih, a prema nekim manastirskim knjigama evidentno je viševjekovno prisustvo i na ovim prostorima, istina manjeg procenta Germana i Sasa. Riječju, imajući u vidu raznovrsne neminovne simbioze, teško da se pouzdano i može utvrditi – ko je, zaista, kome danas, na Balkanu u cjelini, rod, što u cjelosti, kao i za sve ostale savremene ovdašnje narode, važi i za muslimane slovenskog jezičko-kulturološkog predznaka . Dakle, ima i pripadnika ovog naroda sa različitim, pa i azijatskim, ilirskim i drugim etničkim korijenima, ali etnološka istraživanja prof. Jovana Erdeljanovića prostora današnje Crne Gore, koja su u raznim periodima pripadala i raznim državama, počev od drevne Duklje, Zete, Raške, Crne Gore, ali i srednjevjekovne Bosne, Bosanskog ejaleta ili Bosanskog, Hercegovačkog, Skadarskog i Novopazarskog sandžaka, ukazuju, ipak, da je većina ovdašnjih muslimanskih porodica, porijeklom od starosjedelačkog, pretežno slovenskog ili sloveniziranog stanovništva, sa područja današnje Crne Gore, BiH, Srbije, Kosova ili Skadarske oblasti u Albaniji.Smatra se, kako navodi istoričar dr Ejup Mušović, da su, u istoriji poznate porodice Bušatlije i Mahmudbegovići, potomci utemeljivača savremene Crne Gore – Crnojevića.Ramadanovići, Muhadinovići, Sinanovići i Džakovići iz Stare Crne Gore, potomci su tri islamizirana sina Marka Vojinovića koji je bio u Carigradu sa Stanišom Crnojevićem, sinom jednog od rodonačelnika Crne Gore – Ivana Crnojevića i tamo primili islam. Sinanovići su, inače, i kao muslimani dugo živjeli u Ćeklićima. Imanja su im se nalazila u Vučjem Dolu. Nakon što su izbjegli istragu, početkom 18. vijeka, imanja su prodali tek 1770. godine .
- Begovska kuća Osmanagića iz Podgorice, po predanju, islamizirani su Martinovići iz Bajica. Oni su se “poturčili” u približno isto vrijeme kada i Crnojevići;
-Do početka 18. vijeka postojala su muslimanska bratstva u cetinjskoj regiji . Bili su, gotovo svi, od starih rodova cetinjskih i kao što predanje kazuje, bili su dosta mnogobrojni i imali znatnu moć i vlast u svojim rukama ;
- Spahići iz Cuca, kako prenosi Mustafa Memić4, najprije su bili iselili iz ovog sela, da bi se u Cuce ponovo vratili nakon što su primili islam. Međubratski – vjerski sukobi, s početka 18 vijeka su ih i definitivno otjerali sa ognjišta.
- Od pada Meduna pod tursku vlast 1457. godine, pa tokom 16. vijeka, neke od najpoznatnijih kučkih porodica primile su islam. Prema istraživanjima Jovana Erdeljanovića i prvi islamizirani Kuči bili su iz redova najviđenijih kučkih rodova.
Neki od njih su bili u pratnji Staniše, odnosno Skender-bega u Stambolu ;
- Jedan od četiri glavna ministra sultana Sulejmana II bio je Mustafa-paša, islamizirani Paštrović;
- Brat vojvode Radosava iz nahije Gornja Morača, zvao se Hamza i pominje se 1460. godine kao posjednik zemlje u selima Miločani i Onogošt.

Prenoseći tradiciju o potomcima islamiziranih Crnojevića i drugih islamiziranih crnogorskih plemića, Vuk Karadžić je zapisao: “...ele se vidi da se jedan sin Ivanov sa podosta Crnogoraca poturčio, a još je istinitije da su ovi poturčeni Crnogorci došli u Crnu Goru i svaki na svojoj baštini ostali da žive u Turskoj vjeri”. Sličnih primjera ima i u drugim krajevima Crne Gore. Za Hadroviće, Bogumil Hrabak bilježi da su “vjerovatno” iz Pipera. Primjer iz župe Ljuboviđa - područja istoimene rijeke u kolašinskom kraju, govori i o drugačijim, neslovenskim korijenima muslimanskog stanovništva. Na ovom području, kako prenose hroničari, nalazio se u 15. vijeku katun Vlaha, sastavljen od 7 džemeta i 220 kuća. Osamdesetih godina toga vijeka na čelu pomenutog katuna nalazio se Knez Herak Vraneš. Knez Herak je imao neke vazalne obaveze prema Turcima i u vezi sa tim pominje se 1477. godina kada je izgubio taj katun, prenio ga potomcima najverovatnije, a postao knez Trebinja i Popovog Polja. Imao je dva sina - Ljuba koji je primio islam, početkom 16. veka, i Đurađa koji je ostao u istoj vjeri, ali su i on i njegovi potomci bili kneževi u nahiji Ljuboviđa.Ljubo, po prijemu islama, dobio je ime Ibrahim. Školovao se u Carigradu, stekao veliko sultanovo povjerenje i
postao carski kancelar. U posredovanju između sultana i Dubrovnika potpisivao se kao Ibrahim-beg i češće kao Ibrahim-paša Vranešević. Poznat je i po tome što je u Prijepolju izgradio džamiju koja se po njemu zove Ibrahim-pašina džamija.Ibrahim paša imao je dva sina: Skendera i Ahmeda. Skender je, a zatim i njegovi potomci, uzeo prezime po prvobitnom imenu oca Ljuba (Ibrahima) i njegovi potomci su poznata muslimanska kuća Ljubovića, ovjekovečena u narodnim pjesmama:
Trista begah na Hercegovini
Al kad dođe beže Ljuboviću
Tu ne bješe bega ni jednoga.
Drugi Ljubov, odnosno Ibrahim-pašin sin Ahmed, završio je škole u Stambolu i vrlo brzo stekao veliki ugled i zvanje pa je kao Ahmed-paša Vranešević postao upravnik oblasti i grada Konje u Maloj Aziji. Nostalgija je učinila svoje pa je, po sopstvenoj želji, premješten u Hercegovinu (kojoj je u 16. veku pripadala nahija Ljuboviđa) i postao ništa manje no hercegovački sandžak-beg, zadržavajući ime Ahmed-paša Vranešević. Oženio se ćerkom Nikole Konjevića iz Bijelog Potoka, ljepoticom Pavom (po njenoj želji i amanetu nosi ime selo Pavino Polje). Pava nije htjela da promijeni vjeru, ali su joj sinovi bili muslimani. Bilo ih je trojica: Hasan, Mušo i Daut. Njihovi potomci su poznate porodice: Hasanbegovići, Mušovići i Dautovići. Od Đurađa, drugog sina kneza Heraka Vraneša, brojni su potomci i svi su bili knezovi, zaključno sa knezom Joksimom (17. vijek). Brojni su potomci ovih porodica kao što su vraneški Joksimovići, Bubanje i drugi, a moguće i kraljevska porodica Petrovića za koju je K. Jiriček utvrdio da pripadaju “plemenu Njegoš i bratstvu Herakovića”. Dosta je i primjera koji govore o kompleksnosti problematike etničkog porijekla stanovništva, posebno današnje sjeverne Crne Gore .
I sam sam, od svoga oca , kao prethodno i moj otac, saznao za legendu o “ braći” po krvi plemena Rastoder iz Bihora i Petrovića sa Kosora kod Meduna u Kučima, nadomak Podgorice. Prema ovoj legendi, najvjerovatnije zbog krvi ili, pak, prinuđenosti na izbjeglištvo nakon definitivnog potiskivanja osmanlijske vojske iz Meduna, jedan ogranak loze Petrovića napustio je Kosor. Siguran spas od osvete, mogao se tada naći jedino dublje na turskoj teritoriji. Jedan dio ove grane Petrovića odlučio se za put prema Crmnici i tako se našao u selu Dupilo. Doskora živi najstariji Petrović iz ove porodice, Petar,5 Rastodere je smatrao bliskim rodjacima, a njihovu zavidnu brojnost u odnosu na dio porodične grane koja se naselila u selu Dupilu u Crmnici, objašnjavao je – oslobađanjem Rastodera grijeha zbog prolivanja bratske krvi upravo promjenom vjere i prezimena. Dio bratstva Petrovića, koji se odlučio za prelazak na teritoriju pod osmanlijskom vlašću, prema ovoj legendi, nastanio se odmah do granice, u Plavu i dobio je prezime po Medunu – Medunjani. Drugi dio se naselio u hrastovoj dolini, nadomak grada Bihora i zbog toga je dobio prezime Hrastoder, dok se jedan dio, nešto kasnije, nastanio na ranijem katunskom staništu Savin Boru. Porodica Nurka Hrastodera zaposjela je pašnjake na istočnoj strani planine Turjak, prema današnjim Rožajama. Nurkovi potomci su, iz poštovanja prema svom rodonačelniku, ali i u skladu sa običajima, tada brojnijih komšija “albanskog“ stanovništva, svoje prezime preimenovali u Nurković. I ako je riječ o legendi, činjenica je da se Nurkovići i Hrastoderi i dan danas svojataju kao rodjaci. I ne pamti se da se iko i ikada od Hrastodera i Nurkovića medjusobno ženio, odnosno udavao. Prezime Hrastoder tek poslije propasti Turske, u Kraljevini SHS, voljom samih državnih službenika-pisara, preimenovano je u Rastoder.
Koliko je ova materija kompleksna, upućuje jedan drugi trag, koji može, ali i ne mora imati veze sa porijeklom današnjih Rastodera a vodi do, očigledno svešteničke, loze Rasoder6 sa istog područja. Koliko i da li uopšte prezime Rasoder ima veze sa prezimenom Rastoder, ili, pak, drevnim gradom Rasom , središtem srednjevjekovne države Raške, teško je pouzdano zaključiti bez temeljitijeg istraživanja . Pozdano se, smatra dr Ejup Mušović, može samo reći ¨da su jugoslovenski Muslimani potomci stanovništva koje su turski osvajači zatekli. To važi i za Muslimane Crne Gore... U pogledu islamizacije, njenog puta, oni su dijelili sudbinu sa islamiziranima na drugim balkanskim prostorima i dio su današnjih jugoslovenskih Muslimana. To znači da među Muslimanima Jugoslavije mogu biti samo regionalne razlike, što je isto i sa drugim južnoslovenskim narodima i sve je drugo nebitno i svedeno na nešto što u suštini ne mijenja njihov status, njihovu cjelovitost i identitet.¨

III Religijska osnova

Za identifikovanje religijskih osnova bilo kog naroda, četiri su karakteristična perioda: period mnogoboštva; susret sa hrišćanstvom; period šizme (raskola) u hrišćanstvu od 1054.godine n.e.) i susret sa islamom.
Nesporno je, u prvom redu, da je religija starosjedelačkog stanovništva Balkana, uključujući i nešto kasnije doseljene Slovene, gotovo sve do 9 vijeka dominantno bila paganska – mnogobožačka. Uprkos činjenici da susret sa hrišćanstvom započinje znatno ranije, tek u 9 i 10 vijeku moglo bi se govoriti kao o “zvjezdanom periodu hrišćanstva na Balkanu.” Sa šizmom, odnosno raskolom od 1054. godine, međutim, pored pravoslavaca (ortodoksa) i katolika, na značaju, kao alternativni-treći put dobijaju i manje struje u crkvenim krugovima, od kojih mnoge do danas opstojavaju. Ovom, uslovno rečeno, srednjem hrišćanskom krugu pripadali su, svakako, i bili možda i među najistaknutijima - bogumili ili patareni ( u izvornom značenju-dobri ljudi).Bogumilstvo je, kao učenje i pokret, u X vijeku utemeljio bugarski sveštenik Bogumil. Razna dualistička učenja prisutna su na gotovo čitavom prostoru Balkana kroz čitavi srednji vijek i svuda su ostavila snažne socijalno- etičke tragove, ali se jedino bogumilstvo u ondašnjoj državi Bosni, iz vremena vladavine “velikog bana” Kulina, kako ga u svom izvještaju od 1203. godine naziva papski izaslanik Ivan de Kazamaris, uobličilo kao politički pokret. U kojoj mjeri je bogumilstvo bilo uzelo maha govori i podatak da ga je prihvatio i sam ban Kulin. O tome papu Inocenta III, 1199. godine, obavještava i zetski knez Vukan, stariji sin raškog župana Stefana Nemanje. Papa već 1200. godine od ugarskog kralja Emerika traži intervenciju protiv “jeretika” u Bosni. Procjenjujući da Bosni prijeti krstaški rat, ban Kulin se obraća papi navodnim pokajničkim pismom i traži od njega da u Bosnu pošalje svoga izaslanika koji bi njega i njegove ljude uputio u istine “prave” vjere. Ubrzo, potom, u Bosnu uistinu i stiže papin izaslanik iz reda misionara dominikanskog reda, koji na Bilinom polju kod Zenice, 1203. godine, drži sabor sa crkvenim starješinama . Tom prilikom ban Kulin i starješine se formalno odriču bogumilskog učenja i prakse. No, s obzirom da će se uskoro potvrditi da je to samo bio banov taktički potez, te da je novi ban Matej Ninoslav ponovo reafirmisao bogumilstvo kao zvanično duhovno učenje, papa je obnovio zahtjev da se protiv Bosne povede krstaški rat . Započet 1235. godine, rat je trajao tri godine. Uprkos činjenici da su u ovom ratu protiv bogumila podjednako bili ostrašćeni i pravoslavci i katolici, cilj nije postignut. “Jeretici” nijesu istrijebljeni, ali su, nesporno, bili umnogome izmoreni stalnim ratovima i progonima. Otuda se i pretpostavlja da je to i jedan od bitnih razloga masovnog prihvatanja islama, u vrijeme prodora Osmanlija (Turaka) na Balkan krajem 14 vijeka. Temeljitije analize će , ipak, pokazati da prethodna teza i nije baš potpuno utemeljena, jer nema dokaza da su se starješine ili pripadnici bogumilske crkve masovno priklanjali Osmanlijama. Relativno brzi uspon islama na Balkanu, savremeni analitičari, u prvom redu, vide u činjenici da u vrijeme prvih kontakata sa islamom, u Bosni pogotovu, ni jedna od crkava nije imala čvrst oslonac i značajniji uticaj među stanovništvom, kao i u snažnom dinamizmu, odnosno svježini nove vjere.
U predturskom dobu stanovništvo današnje Crne Gore bilo je hrišćansko, najviše katoličko. U zapadnim izvorima stoji da je “stanovništvo zetske države u XI i XII stoljeću bilo katoličke vjere” i da je katolicizam tamo stalno gubio padom Zete pod Rašku 1170. godine. ¨Svi dukljanski vladari do 1180. godine bijahu rimsko- katoličkog zakona”, zapisao je P. Matković.7 Godine 1443. gradsko stanovništvo Bara, Kotora, Ulcinja, Svača i Skadra bilo je katoličko. Marin Bici8 piše da su u istom periodu, Bratonožići, Bjelopavlići, Piperi i Kuči bili katolici. U graničnim predjelima Crne Gore prema Bosni, u limskoj oblasti i Bihoru, pak, dominantni su bili krstjani, odnosno pripadnici Bosanske crkve, u narodu poznati kao bogumili. Već smo citirali podatak da je i u Zeti bilo bogumila.Nema mnogo dokumentarne građe o sudbini bogumila sa ovih područja. Nedvosmisleno se, jedino, može zaključiti da, od dolaska Turaka, njih kao vjere više nema. Sudeći prema sudbini evropskih bogumila – Albigenza i Katara, nad kojima su izvršeni zvjerski zločini, moglo bi se pretpostaviti da je dolazak Turaka i nove vjere – islama, ovdašnje bogumilsko stanovništvo spasio od fizičkog istrebljenja. Radi se, ipak, samo o pretpostavci bez konkretnog utemeljenja. Istorijska građa, koju, između ostalih, navodi i dr Ejup Mušović, govori da su među prvim poklonicima islamske kulture od domicilnog slovenskog stanovništva Stare Crne Gore bili upravo članovi vladarske crnogorske porodice Crnojevića (XV vijek) i to i prije pada Crne Gore pod tursku vlast (1477. godine pad Žabljaka Crnojevića, odnosno 1499 uspostavljanje potpune turske kontrole nad Crnom Gorom.)Prema istraživanjima dr Mušovića, naime, islam je među prvima u Zeti primio (1450) Petar - brat gospodara Zete Ivana Crnojevića, a sam Ivan je poslije pada njegove prijestonice – Žabljaka 1477 i priznanja osmanlijske vlasti, najmlađeg sina Stanišu, sa dijelom tadašnje crnogorske vlastele, otpremio na školovanje u Carigrad. Već tokom školovanja oni su prešli u islam što im, kako bilježe hroničari9 nije bila nikakva smetnja da, po povratku u Crnu Goru, i kao muslimani zauzmu ranije povlašćene i vodeće položaje. I stariji Stankov brat i zvanični Ivanov nasljednik, Đurađ Crnojević, završio je kao spahija u turskoj Anadoliji. Ili, pak, sin Hercega Stjepana, rodonačelnika Herceg Novog, takođe je među prvima primio islam i, potom, pod imenom Ahmet dugo godina bio veliki vezir, čak i carev zet. U islam su među prvima prešli i sinovi kneza Heraka iz nahije ¨Vraneš¨, odnosno župe Ljubovuđa itd.

IV Državno-pravni okvir

S obzirom da je po svim definicijama konstituisanja nacije, posebno važan elemenat upravo državno-pravni okvir, i za razjašnjenje aktuelnih konfuzija oko nacionalnog jedinstva i imena južnoslovenskih muslimana, bitno je podsjetiti na državno-pravni okvir iz kojeg su oni izrasli u naciju. U tom smislu valja imati na umu da su se granice i srednjevjekovnih i savremenih država na ovim prostorima često mijenjale i preklapale, ali je činjenica da su južnoslovenski muslimani izrasli u naciju u sasvim drugačijim od sadašnjih državno-pravnim okvirima. Istorijska je činjenica da je u najdužem periodu državno-pravni okvir sazrijevanja nacije južnoslovenskih muslimana, bio upravo okvir sa bosanskim prefiksom. Ovo otuda što se već sredinom 14 vijeka, dakle i prije prodora Osmanlija na Balkan, Bosna prostirala od Velebita na zapadu, do Kosova na istoku i od Save na sjeveru, do Boke Kotorske, Brača, Hvara i Korčule na jugu. Nadalje, u dužem periodu nakon proširenja na Balkan, Otomanska imperija je administrativno organizovana u dva beglerbegluka: Anadoliju i Rumeliju (Balkan). Beglerbegluci su se, pak, u početku dijelili na ejalete (veće administrativne cjeline) a ovi na sandžakate (manje regionalne i administrativne i vojne cjeline).
Centralno mjesto u Rumelijskom beglerbegluku, i po nivou nadležnosti i po veličini, zauzimao je tzv Bosanski ejalet (kasnije Bosanski, Hercegovački (sa sjedištem u Foči a od 1576. uPljevljima), Novopazarski, Skadarski itd sandžakati) koji je, krajem XVI vijeka, obuhvatao veći dio prostora današnje Srbije i BiH, kao i veći dio današnje Crne Gore i prostirao se od Šapca (Srbija) na sjeveroistoku do Jadranskog mora i od Zvečana (Kosovo) na jugoistoku do Virovitice (Hrvatska) na sjeverozapadu. Ovi sandžakati su, tokom više vjekova, obuhvatali gotovo cjelokupni prostor na kojem i danas ima južnoslovenskih muslimana. No, bez obzira na povremene reorganizacije i priključivanje dijela nekog od ovih, drugom sandžakatu, Sarajevo je, tokom čitavog trajanja Otomanske imperije na Balkanu, bilo jedan od glavnih administrativnih, duhovnih i kulturnih centara ne samo Bosanskog sandžaka. Na samom osmanskom dvoru, posebno u vrijeme dok su Sokolovići stolovali na vezirskim tronovima, bošnjački jezik bio je jedan od jezika na kojem je obavljana diplomatska korespodencija . Na prostore današnje Crne Gore, Osmanlije su stigle tek nekoliko decenija poslije Kosovske bitke (1388) iz tri pravca. Od Skoplja(Makedonija) , preko Zvečana, odnosno Kosova i južne Srbije, stigli su u srednje Polimlje i Potarje . Iz pravca Skadra započeto je, 1456. godine, osvajanje i ostataka države Zete , dok je sa mora i kopna , 1482. godine, započeto osvajanje Boke Kotorske. Ostacima nekadašnje države Zete, u vrijeme osmanlijskog prodora, upravljao je Ivan Crnojević iz Žabljaka na Skadarskom jezeru. U mletačkim pisanim izvorima Ivan Crnojević prvi put se spominje 1435. godine.10 U vrijeme njegove vladavine, postepeno se umjesto dotadašnjeg imena Zeta , utemeljuje novo ime države – Crna Gora. U svojoj burnoj istoriji, kako konstatuje istoričar dr Ejup Mušović, Crna Gora nikada nije obuhvatala sve prostore i granice koje su osvojene u Drugom svjetskom ratu a potom i ozakonjene Ustavom iz 1946. i svim kasnijim .Duklja, embrion Crne Gore, naseljena je Slovenima u doba cara Iraklija (610-640). Ime Crna Gora prvi put se pominje u Povelji kralja Milutina Nemanjića iz 1296. godine. Drugi pisani pomen Crne Gore naznačen je u Ugovoru Đurđa Brankovića i Mlečana iz 1435. godine. Crna Gora je, inače, slovenski toponim a susjedi su je na svojim jezicima nazivali: Montenegro (italijanski), Maleze¨ (albanski) i Karadag (turski). Starom Crnom Gorom označavana je oblast između Primorja, Zetske ravnice, doline rijeke Zete, Nikšićkog polja, klanca Duge i granice prema Hercegovini.Oblast Brda, koja je u daljem istorijskom hodu Crne Gore igrala značajnu ulogu, naročito u XVIII vijeku, prostirala se od Lima, granice prema Bosni i Srbiji i sjeverno od Tare. Ni u turskoj administrativnoj podjeli, izuzimajući kraći period kada je bila zasebni sandžak (1514-1528), Crna Gora nije predstavljala cjelinu, ni približno sličnu današnjoj, već je znatan dio teritorija današnje Crne Gore pripadao, u raznim periodima i raznim sandžacima: Bosanskom, Hercegovačkom, Skadarskom, Prizrenskom, Dukađinskom ili Novopazarskom.

Nakon što su Osmanlije uspjele slomiti odbranu Crnojevića i zauzeti i samo njihovo sjedište – Žabljak (1477), Gospodar Crne Gore, Ivan Crnojević uspijeva izbjeći iz Žabljaka a potom stiže i do Italije gdje pokušava naći pomoć za borbu protiv Osmanlija. U toj namjeri ne uspijeva, pa se vraća u Crnu Goru i prihvata vazalni odnos prema osmanlijskim vlastima sa sjedištem u Skadru. Ubrzo potom i najmlađeg sina Stanišu, sa još jednim brojem vlastele, šalje na školovanje u Istambul. Tokom sedmogodišnjeg školovanja Staniša prima islam i u Crnu Goru se vraća kao Skenderbeg Crnojević i funkcijom “podgubernatora”(zamjenika) skadarskog sandžak-bega. Godine 1514. – e , Crnoj Gori je data veća autonomija – konstituisana je kao zasebni sandžak a za prvog sandžak-bega crnogorskog imenovan je upravo Skenderbeg Crnojević . Skenderbeg se, povremeno, potpisiviao i kao “Sandžakbeg crnogorski i primorski i gospodin svedioklecijanske zemlje”. Popisom koji je od 1521 do 1523. godine sproveo Skenderbeg, u novoformiranom Crnogorskom sandžaku registrovano je 3.331 domaćinstvo sa imovinom. Podaci o broju stanovnika nijesu evidentirani. S pretpostavkom da je tadašnja porodica u prosjeku imala 5 članova, ukupni broj stanovnika trebao se kretati oko 16.900 žitelja. Već u ovom periodu, kako se može vidjeti i iz osmanlijskih teftera iz tog perioda u kojima se pominju imena, jedan broj stanovništva Crne Gore bio je prešao u islam. Nema preciznih podataka koliko ih je bilo. U svakom slučaju bio je to skroman broj. U periodu od gotovo 300 godina, tokom XVI, XVII i XVIII vijeka, Crna Gora sa svoje četiri nahije (Katunska, Crmnička, Riječka i Lješanska) nije mijenjala svoje granice, a bitno se nije mijenjao ni broj stanovništva . Prvo teritorijalno proširenje Crne Gore izvršeno je tek na samom kraju XVIII vijeka (1795) pridruživanjem još dva plemena: Bjelopavlića i Brda (Bratonožića, Kuča, Moračana, Pipera, Rovaca). Nakon ovog prvog proširenja govori se o nešto preko 50.000 stanovnika. Godine 1858. Crna Gora je uz svesrdnu diplomatsku pomoć Francuske i Rusije izborila razgraničenje i tom prilikom dobila pod svoju kontrolu: Grahovo, Rudine, Nikšićku Župu, dio Drobnjaka (durmitorskog kraja), Lipovo, dio Gornjeg Polimlja (Gornje Vasojeviće) i još nekoliko manjih naselja . Dvadeset godina kasnije, odlukama Berlinskog kongresa (jula 1878) Crna Gora je dobila: Nikšić, Spuž, Žabljak na Skadarskom jezeru, Podgoricu, Kolašin, Bar i u zamjenu za Plav i Gusinje, koji su odbili da se povinuju odluci ondašnjih velikih sila, kao i pokušaju crnogorske vojske da odluku sprovede, dobila je Ulcinj sa zaleđem. Sa ovim proširenjima Crna Gora je imala ukupno oko 205.000 stanovnika u kojem je bilo oko 15 procenata muslimanskog stanovništva . Uslijedio je, potom, intenzivno iseljavanje muslimanskog stanovništva, uglavnom prema BiH i Sandžaku, a manjim dijelom u Albaniju, tako da je popisom od 1910. godine u Kraljevini Crnoj Gori , od ukupno 211.000 stanovnika evidentirano tek 5.936 južnoslovenskih muslimana a sa Albancima svega 12.500 stanovnika islamske vjere.

Na osnovu poređenja ovih sa podacima iz 1878. godine , može se zaključiti da se u periodu od 1878 do 1912. godine to jest i definitivnog početka kraja otomanske imperije na Balkanu, iz novopripojenih krajeva Crnoj Gori, iselilo preko 25.000 Bošnjaka ili oko 80 procenata njihovog tadašnjeg ukupnog broja u Crnoj Gori. U novopripojenim krajevima učešće Bošnjaka/Muslimana u ukupnom stanovništvu, kretalo se, inače, od 56 odsto do 90 odsto , recimo, u Nikšiću. U Balkanskom ratu, tokom 1912 i 1913. godine, Crna Gora je osvojila : Pljevlja , Šahoviće i Pavino Polje, Mojkovac, Bijelo Polje, Loznu, Bihor, Berane, Rožaje, Plav i Gusinje. Sa ovim proširenjem u Crnoj Gori ukupni broj stanovnika iznosio je 360.000, od čega, čak 30,7 odsto muslimana . No, i ovaj procentualni odnos bio je kratkog vijeka. Ubrzo su uslijedili Prvi svjetski rat (1914-1918), novo masovno iseljavanje i masovno stradanje. Prvi popis stanovništva u novokonstituisanoj Kraljevini Srba , Hrvata i Slovenaca , pokazao je da je 1921. u odnosu na 1912. godinu , broj muslimanskog stanovništva, za preko 80 odsto manji , te da je u međuvremenu odselilo, uglavnom u Tursku, preko 88.000 stanovnika. U Kraljevini SHS, formiranoj nakon Prvog svjetskog rata(1914-1918) samim nazivom države kao posebne i državotvorne nacije priznati su samo : Srbi, Hrvati i Slovenci. Ostali su, konkretno – muslimani i Crnogorci bili jednostavno “ zaboravljeni”. Komunistička partija, koja je u Drugom svjetskom ratu, bila predvodnik Narodnooslobodilačkog i antifašističkog pokreta na prostoru bivše Kraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije, tokom rata je i formalno priznala južnoslovenskim muslimanima, Crnogorcima i Makedoncima nacionalni identitet i ravnopravnost sa ostalim južnoslovenskim narodima, ali je nakon rata, najvjerovatnije pod pritiskom srpskih i hrvatskih nacionalsocijalista , južnoslovenske muslimane jednostavno “zaboravila”, sve negdje do početka sedamdesetih, kada ih je ponovo priznala, ali pod vjerskim imenom “muslimani” samo sa velikim početnim slovom “M”. Za adekvatno razumijevanje nacionalnog identiteta muslimana slovenskog jezičko-kulturološkog predznaka, čini se važnim i podsjećanje na sudbinu tzv Novopazarskog sandžaka. Iako je pojam “ sandžak” u suštini opšti naziv za administrativno - teritorijalne jedinice Osmanskog carstva, u Crnoj Gori i Srbiji se pod ovim pojmom, danas pogotovu, podrazumijeva prigranično područje između Srbije i Crne Gore (Novi Pazar, Tutin, Suhodo, Sjenica , Priboj, Prijepolje Rožaje, Kosovska Mitrovica, Bihor, Bijelo Polje, Pljevlja, ... ).Riječ je o geografskom, pa i etnički i kulturološki prepoznatljivom prostoru, koji je tokom više vjekova bio u sastavu Bosanskog, Hercegovačkog, Novopazarskog, tek djelimično i povremeno, Dukađinskog (Đakovica) ili Prizrenskog sandžaka.11 Administrativne granice ovog prostora su se, često, mijenjale, ali je činjenica da je najduže bio u sastavu bosanskog entiteta, bilo da se radi o srednjevjekovnoj Bosni, Bosanskom ejaletu ili sandžakatima u tom okviru, te da nije bio u sastavu ni Crne Gore , ni Srbije , sve do 1913. godine, odnosno definitivne kapitulacije Osmanskog carstva i njegovog povlačenja sa Balkana. Tek nakon Balkanskih ratova, Novopazarski sandžak koji je pred kraj Osmanskog carstva obuhvatao i znatan dio
područja hercegovačkog prizrenskog i skadarskog sandžaka podijeljen je između Crne Gore i Srbije. Kako su vojno zaposijedanje teritorije pratili i raznovrsni zločini - pljačke, nasilna pokrštavanja, ubistva, uslijedilo je i masovno iseljavanje stanovništva muslimanske vjere, uglavnom prema Turskoj. Drama preostalog stanovništva nastavlja se tokom Prvog svjetskog rata. Južnoslovenski muslimani su, kako svjedoči i književnik Dobrica Ćosić, učestvovali u prvim redovima u odbrani Beograda, kao i u poznatoj Mojkovačkoj bici. Sahranjivani su, ipak, sa njemačkim vojnicima. U povlačenju srpske vojske prema Albaniji , kako prenosi Safet Bandžović,12 jedan broj sandžačkih vojnika strijeljan je samo zbog toga što nije htio da nastavi povlačenje sa srpskom vojskom prema Albaniji, odnosno da napusti Sandžak. Sandžak je podijeljen na osam srezova. Ukupna površina ovih srezova iznosila je 7.096 kvadratnih kilometara sa oko 167.632 stanovnika. U Kraljevini SHS ovo područje je, kako na osnovu istraživanja zapaža S.Bandžović, imalo tretman svojevrsnog rezervata i kazneno-popravnog čistilišta za degradirane i osvetnički raspoložene činovnike. Policijske i druge akcije u Sandžaku, pod formom čišćenja od odmetnika, praćene su stalnim i brojnim žrtvama. Kakav su tek strah i žrtve izazivale akcije četničkih i raznih drugih bandi, koje su, faktički, djelovale pod pokroviteljstvom vlasti. U Memorandumu sandžačkih Bošnjaka (Muslimana) od 1919. godine, traži se, zbog toga, državna zaštita. Memorandumom se, između ostalog , predočava da je samo u južnom dijelu Sandžaka, nakon stvaranja Kraljevine SHS, opljačkano 194 sela, ubijeno 1300 muslimana i nanesena šteta od preko 20 miliona dinara. Ogromna policijska tortura u Novom Pazaru, tokom izbora 1924. godine, kao i zvjerski pokolj na stotine (prema nekim izvorima i na hiljade lica) i progon cjelokupnog preostalog stanovništva muslimanske vjere sa područja Šahovića i Pavinog Polja, između Mojkovca, Pljevalja i Bijelog Polja, rezultirali su novim masovnim iseljavanjem u Tursku. Iseljavanje sandžačkog stanovništva podstaknuto je konvencijom od 11. jula 1938. godine između Kraljevine Jugoslavije i Turske o organizovanom iseljavanju, tokom narednih 6 godina, 40.000 muslimanskih porodica, uz nadoknadu jugoslovenske vlade od po 500 turskih lira za svaku od porodica. Prema podacima koje prenosi Safet Bandžović, samo od aprila do juna 1941. godine, preko luke Bar iz dijela Sandžaka koji je 1913. godine pripao Crnoj Gori iselilo se 12.204. stanovnika.Prema drugim izvorima, preko luke Bar, iselilo se tada 16.500 lica. Ukupno iz svih provincija nekadašnje otomanske imperije na Balkanu, prema ovim izvorima, iseljeno je tada oko 200.000 muslimana. Rat koji je izbio 1941. godine doveo je Sandžak ponovo u žižu raznoraznih interesa, između ostalih – Nedićeve Srbije, tzv. Velike Albanije, Nezavisne države Hrvatske, Italije. Najvjerovatnije, da bi pridobila muslimansko stanovništvo, Komunistička partija Jugoslavije, moguće i zahvaljujući jednom od ondašnjih najistaknutijih čelnika KPJ, Rifatu Burdžoviću-Tršu, rodom iz Bijelog Polja, obnavlja ideju o administrativnoj autonomiji Sandžaka i priznavanju južnoslovenskih muslimana kao posebnog i ravnopravnog naroda. Ideja o autonomiji Sandžaka ne gasne, ni nakon misteriozne smrti sandžačke legende, Rifata Burdžovića-Trša. U Pljevljima je 20. 11. 1943. godine osnovano Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja (ratna forma Skupštine) Sandžaka i ono je funkcionisalo do marta 1945. godine, kada je autonomija ukinuta i ponovo “zaboravljeno” čak i na obećano priznavanje južnoslovenskih muslimana kao posebnog i ravnopravnog naroda sa ostalim narodima nove Jugoslavije.

I ne samo što je autonomija Sandžaka, nego jedva je, kako svjedoče ondašnji politički savremenici tek u posljednjem času, priznata i BiH kao posebna i ravnopravna federalna jedinica. Sandžački prvaci su se grčevito borili da se Sandžak bar ne dijeli između Crne Gore i Srbije, već da se kao cjelina pripoji ili Crnoj Gori ili Srbiji. Ali viši organi su bili neumoljivi. I u novouspostavljenoj državi – Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji (kasnije Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija) područje Sandžaka ostalo je na margini pažnje. Izložen čestim administrativnim reorganizacijama nastavio je da dijeli sudbinu najnerazvijenijih područja. Nastavilo se čak i sa krajnje grubim akcijama oduzimanja oružja, nacionalizacija, ideoloških akcija skidanja zara i feredža muslimanskim ženama, rušenja džamija i drugih vjerskih objekata itd, itd.Ovakva politika ne samo što je rezultirala novim masovnim iseljavanjima, nego je dovela i do novog “džentlamenskog” sporazuma sa Turskom, 1954. godine, kada su muslimanima iz Sandžaka širom otvorena vrata za nova, do tada najmasovnija, iseljavanja, uz raznovrsne i revnosne podsticajne mjere. O ovim, po Sandžačke muslimane tragičnim, događajima sve do tzv Brionskog plenuma (1966) malo se i govorilo. Konačno je, tek 1970. godine, iz Saveznog sekretarijata za inostrane poslove saopšteno da se od rata do te godine iz Jugoslavije, najviše iz Sandžaka, u Tursku iselilo 300.000 muslimana.

Od raznoraznih tragedija nije pošteđeno ovo područje i njegovi žitelji ni tokom posljednje jugoslovenske drame (1991-2001). Naprotiv. Posljedice će se tek vidjeti.Sa stanovišta procesa oblikovanja nacije južnoslovenskih muslimana, jednako važna je, naravno, uloga Hercegovačkog i Skadarskog sandžaka , koji su, takođe, u dužem periodu zahvatali i dio prostora današnje Crne Gore a duhovno, jezički, kulturološki, etnički i administrativno pripadali ili gravitirali bosanskom ejaletu ili pašaluku. Gradovi su, pak, u svim vremenima kao i danas bili i izvorište i mjera svih civilizacijskih dostignuća. Sem, praktično razorene, Duklje iz ranog srednjeg vijeka, koju su u osvajačkom pohodu razorili Avari uz pomoć slovenskih plemena koja su nastupala sa njima, te primorskih gradova: Novog,13 Risna, Kotora,14 Perasta, Budve, Bara,¬15 Svača kod Ulcinja, kao i samog Ulcinja, Osmanlije su kao gradove-utvrđenja, na prostorima današnje sjeverne Crne Gore, zatekli:
-U gornjem Polimlju – Plav i Gusinje16;
-U srednjem Polimlju – Bihor17;
-U središnjem dijelu današnje Crne Gore, u XIV vijeku pominju se, između ostalih: Medun,18 Onogošt,19 Kukanj i Žabljak (na Skadarskom Jezeru);
-Kasnije u gradove izrastaju i naselja: Kolašin,20 Pljevlja, Budimlja, Kruševo, Podgorica, Rijeka Crnojevića (Obod) a tek od kraja XV vijeka i Cetinje i druga naselja i gradovi;
-Rožaje,21 Bijelo Polje,22 Berane23 itd, spadaju u gradska naselja novijeg datuma.

V Elementi političkog kontinuiteta

Uobličavanje savremene političke i uopšte nacionalne svijesti kod muslimana južnoslovenskog jezičkog i kulturološkog predznaka, počinje se jasnije prepoznavati sa početkom urušavanja i postepenog povlačenja osmanskog carstva prema Maloj Aziji, konkretno od prvog velikog poraza Osmanlija kod Beča, nakon čega je uslijedio poznati Karlovački ugovor o miru. Već tada u mnogim krajevima, islamizirano domicilno stanovništvo ostaje bez dotadašnje neprikosnovene osmanlijske zaštite a pod sve žešćim pitiscima okolnih hrišćanskih plemena. Ova činjenica je bitno uticala na vojno i ukupno samorganizovanje muslimana istog jezičkog i kulturološkog predznaka. U težnji da se prikaže sposobnom da poštuje dogovor i sačuva stabilnim novouspostavljene granice carstva, na samoorganizovanje južnoslovenskih muslimana nije blagonaklono gledala čak ni osmanlijska vlast. Naprotiv, često je slična ponašanja strogo kažnjavala, što je samo još više jačalo samosvijest ovih muslimana o posebnosti i od Osmanlija. Kad god su bili u prilici i potrebi, priticali su, stoga, jedni drugima u pomoć bilo protiv krstaških udara , bilo protiv Osmanlija. Tako, recimo, prilikom upada srpske dobrovoljačke milicije i austrougarske vojsske u Sjenicu, Novi Pazar i
Bihor, 1737. godine, bosanska vojska, pod komandom Murat-paše Čengića, pritekla je u pomoć Sandžaklijama i protjerala Austrougare i Srbe. Sandžaklije su Bosancima istom mjerom uzvratile u kasnijem ustanku pod komandom Husein-kapetana Gradaščevića, zvanog – Zmaj od Bosne24, protiv same osmanske vlasti. Pobjedničkom pohodu kapetana Gradščevića, tokom 1831. godine, od Travnika prema Kosovu, Sandžaklije su se, počev od Prijepolja, Pljevalja, Kolašina, Bihora, Plava, Gusinja, Sjenice, Novog Pazara, Kosovske Mitrovice i drugih mjesta, masovno pridruživali. Masovni su bili protesti i protiv odluke Berlinskog kongresa o uspostavljanju austrougarske kontrole nad BiH i Sandžakom. Posebno značajnu ulogu u ovom otporu, kako bilježi profesor Rizah Gruda (Nacionalno biće Bošnjaka Sandžaka, Istorijski arhiv”Ras”, Novi Pazar) imao je ondašnji pljevaljski muftija Vehbi Mehdi ef. Šemsikadić, koji je kako ističe profesor Gruda, u Sarajevu dočekivan s posebnim uvažavanjem i počastima. I dok je otpor u središnjoj BiH ubrzo slomljen, braniocima iz Plava i Gusinja uspjelo je da uz podršku nekih albanskih plemena spriječe sprovođenje odluka Berlinskog kongresa na ovom području i nakon pobjeda u dvije bitke nad crnogorskom vojskom uspjelo im je da se kod velikih sila izbore da se umjesto predviđenih Plava i Gusinja, Crnoj Gori ustupi Ulcinj sa Zabojanom. Elementi političkog jedinstva muslimana sa prostora Crne Gore i Srbije sa muslimanima BiH prepoznaju se i u poznatom Hercegovačkom ustanku iz 1882. godine, pod vođstvom gotovo istog kruga ranijih predvodnika oslobodilačkih akcija na čelu sa muftijom Šemsikadićem. Zanimljivo je da su ovoga puta saveznike imali i u beogradskom intelektualnom krugu: Vasa Pelagić, Mićo Ljubibratić i drugi. Kontinuitet političke i vojne solidarnosti južnoslovenskih muslimana iskazuje se i u svim novim traumatičnim situacijama. Tako, naprimjer, u traganju za izlazom iz haosa Drugog svjetskog rata, sandžački nacionalni prvaci, na konfrenciji u Sjenici, 1917. godine, jedinstveno se izjašnjavaju za konstituisanje Sandžaka kao posebne administrativno-političke jedinice(autonomije) u okviru BiH ili Srbije i Crne Gore. Svi učesnici ove konferencije su, međutim, poslije rata i konstituisanja nove Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, osuđeni za “veleizdaju” i tek su pod pritiskom međunarodne zajednice amnestirani. Slična zalaganja nastavljaju se i tokom Drugog svjetskog rata, kada i Komunistička partija Jugoslavije,
najvjerovatnije pod uticajem jednog od svojih ondašnjih najistaknutijih čelnika, Rifata Burdževića-Trša, rodom iz Bijelog Polja, priznaje Sandžaklijama pravo na autonomiju a muslimanima južnoslovenskog jezičko-kulturološkog predznaka i pravo na nacionalni identitet. Sa završetkom ovog rata, međutim, na oba ova priznanja, maltene prekonoć je ponovo zaboravljeno. No, samosvijest o nacionalnom identitetu i jedinstvu, ipak, nije se uspjela uništiti, tako da je Komunistička vlast krajem šezdesetih minulog vijeka, praktično bila prinuđena da to i formalno prizna, inaguracijom modifikovanog vjerskog imena u nacionalno. Tako je, ustvari, do današnjih dana i odložen proces nacionalne samoidentifikacije ovih muslimana. No, i aktuelna previranja, uključujući, čak, i sve razlike s tim u vezi, upravo samo potvrđuju kontinuitet jedinstva ovog entiteta.

VI Kulturološko nasljeđe

Rijetki su, kako ističe Mustafa Memić, narodi kao što su južnoslovenski muslimani koji se mogu pohvaliti takvim doprinosom sunarodnika ne samo svojoj kulturnoj baštini. Brojna književna i druga djela pripadnika južnoslovenskih muslimana sa prostora današnje Crne Gore sačuvana su i nalaze se u bibliotekama i muzejima širom Evrope. Ova djela su i najupečatljivija potvrda ne samo duhovnog i kulturnog, nego i nacionalnog jedinstva južnoslovenskih muslimana sa područja koja su tokom vjekova bila ili gravitirala Bosanskom ejaletu i sandžakatima u okviru ovog ejaleta, odnosno područja na kojima su, u većini, živjeli muslimani slovenskog jezičko-kulturološkog predznaka. Osman Kadić – Akovali, sa pjesničkim nadimkom “Šehdi”, živio je i stvarao od kraja XVII vijeka do 1769. godine. Bio je diplomata a pisao je i veoma zapažene pjesme na turskom jeziku. Smatra se da je veću književnu slavu od njega dosegao jedino njegov sin – Hatem Šejh Ahmet – kadija Akovali, koji je umro vrlo mlad. Otac, Osman je kasnije dao da se izgradi jedna od prvih javnih biblioteka u Sarajevu i posvetio je rano umrlom sinu Ahmetu. Od stvaraoca sa područja današnje Crne Gore, na turskom jeziku, značajna su i imena: Husein Pljevljak i hadži Hibi Pljevljak iz derviškog reda bektaša, zatim Osman-beg Ljubović i Šejh Mustafa iz Herceg Novog, mula Osman i Ustad Muhamed iz Bara, Ahmet Podgoričanin i Hasan Salihov iz Podgorice, Husein efendi Kalić, te Mehmed –efendija( bihorski kadija), Osman Plaveli iz Plava, koji se sa Mehdi Vehbi Šemsikadićem (pljevaljskim muftijom), spominje među vodećim ličnostima “istambulske imigracije”, s kraja XIX vijeka, potom Alija Medović iz Žabljaka na Skadarskom jezeru, Omer Lutvi Pačarizi iz Gornjeg Bihora i drugi . Svakako da posebnu pažnju zaslužuju stvaraoci porijeklom sa ovih prostora koji su svoja djela pisali izvornim
narodnim jezikom, ali služeći se arapskim pismom poznatim kao arabica. Među začetnicima, ako ne i začetnik, ove vrste književnosti je Hafiz Salih(Ali Gašević) kajmakan iz Kolašina, zavičajno iz Nikšića, umro u Bijelom Polju 1899. godine kao muhadžir (izbjeglica). Ostalo je zabilježeno kako su ga “kolašinski prviši” molili da im mevlud na njihovom “bosanskom” jeziku napiše. Mevlud koji je tim povodom napisao Hafiz Salih Gašević štampan je 1893. godine i, prvi je takve vrste na balkanskim prostorima. Neposredno uoči Balkanskih ratova, Ibrahim Pačariz - Biočak (1852-1922) porijeklom iz Gornjeg Bihora, na imamskoj službi u mjestu Bioča, nedaleko od drevnog grada Bihora, služeći se arabicom napisao je na izvornom narodnom jeziku jedan broj kasida (duhovnih pjesama). U uvodnom dijelu kasida Biočak, između ostalog piše: “Kada sam bio u Bioči ja imam, kusur imo u svačemu, dobro znam, imadoše džematlije, svi merak, i da him pišem pod bosanski ja ćitab. Ćitab govor na svom jeziku radimo, da se više svom Alahu molimo...”. Tu su i : Hamza Puzić iz Pljevalja, i drugi autori ilahija, kasida ili gazela, koji su se potpisivali pseudonimima – “Podgoričanin”, “Akovali”, “Nikšić”, “Teaani” itd. Među počasnim mjestima u sveukupnoj književnoj i publicističkoj baštini, pripada svakako i Mehmedu Kurtćehajiću, rodom iz Bijelog Polja, publicisti, osnivaču i uredniku prvog literarnog časopisa na bošnjačkom jeziku “Gulšeni saraj”(“Sarajevski cvjetnik”). Ovaj časopis je štampan na bošnjačkom i turskom jeziku. Neki kritičari i analitičari ne samo što Kurtćehajića svrstavaju u najjače novinare onovremenog Osmanskog carstva, nego ga smatraju i začetnikom Bošnjačkog kulturnog preporoda. Za predmet ovog rada, posebno ilustrativnim, čine se bar, stihovi Ahmeta Gurbija iz Novog Pazara iz sredine XVIII vijeka :
“ Zemlja Bosna je moja domovina,
to ime znaju svi narodi svijeta,
Bog je učinio gnijezdom heroja...”
Istraživač Mustafa Memić, između ostalog, ističe da sa pomenutim imenima nije, svakako, iscrpljena lista stvaralaca sa ovog prostora iz vremena osmanske vlasti . Naprotiv, Memić upravo skreće pažnju na riječi profesora dr Fehima Nametka sa naučnog skupa u Sarajevu, kojima on informiše da se u Biblioteci “Sulejmanija” u Istambulu nalazi preko 1000 djela pisanih na srpskom, turskom i persijskom jeziku a koja se odnose na Bosanski ejalet, te da su tu i pet autografa na srpskom jeziku jednog Pljevljaka iz XIX vijeka. Tek koliko bi prostora trebalo za iole ozbiljniju obradu epskog, likovnog ili stvaralaštva u arhitekturi.

VII Nacionalno ime

U dugom periodu osmanske vladavine, kada i započinje i vrši se oblikovanje muslimana slovenskog jezičko-kulturološkog predznaka u naciju, za muslimane u tzv Bosanskom ejaletu i prostora koji su njemu gravitirali a koji je u različitim vremenima, osim prostora današnje BiH, obuhvatao i znatan dio prostora Srbije, Kosova , Crne Gore, te dijela Boke i današnjeg hrvatskog primorja, dva su karakteristična imena bila u najrasprostranjenijoj upotrebi. Prema Turcima i osmanskim vlastima u Carigradu, muslimani slovenskog jezičko-kulturološkog predznaka , sebe su nazivali Bošnjacima. Tako su ih nazivali i u administrativnim spisima upisivali i Turci, odnosno predstavnici osmanske administracije, i Dubrovčani, i Albanci, i Mađari, ali i gotovo svi učeni Srbi i Crnogorci. U ovim spisima bošnjačko ime se susrijeće kao : Bosnaklar, Bosnak taifesi, Bosnalu takimi, Bosnalu kavamitd (sve u značenju Bošnjaci, bošnjački ili bosanski narod). Nazivi : “Bosna” i “Bošnjak”, potiču, inače, od ilirske riječi: “Bos = so” , odnosno “Bosnia = zemlja soli”.U svakodnevnom, pa i pisanom ovdašnjem govoru za južnoslovenske muslimane se , nerijetko, koristio i termin”Turčin”. Ovaj naziv , najčešće je upotrebljavan sa uvredljivim konotacijama . Iz arhivskih spisa i radova ondašnjih javnih- političkih, naučnih i kulturnih stvaralaca, posebno Jovana Cvijića, Ilije Garašanina, Vuka Karadžića , kao i vladara i duhovnika poput Svetog Petra Cetinjskog , Njegoša i drugih, vidi se da je i u Crnoj Gori kao i Srbiji, sve do kraja XIX vijeka za južnoslovenske muslimane dominantno nacionalno ime Bošnjak. Naziv “Bošnjaci”, sreta se i u prepisci Husein-kapetana Gradaščevića sa austrijskim vlastima i knezom Milošem Obrenovićem. Srbijanski teoretičar i političar Ilija Garašanin , u poznatoj studiji “Načertaniju”(1844) izmedju ostalog ističe : “ Ako Bošnjaci ne bi ovo primili, to bi otuda kao sigurno sledovalo raskomadanje Srbalja ...” Vuk Stefanović Karadžić u knjizi “Srpske narodne pjesme” donosi pjesmu pod nazivom : “Bošnjaci na Moskou“ u kojoj se govori i o pogibiji mnogih Bošnjaka tokom rata Austrougarske i Rusije protiv Osmanskog carstva i XVIII vijeku, izmedju ostalih :
...” Od Nikšića dva Paripovića ,
od bijela Kolašina grada ,
od njeg , kado , dva Mekića mlada ,
od onoga Polja Bijeloga ,
od njeg , kado,do dva Kućevića ,
od Pljevalja dva Drndića mlada , ...”
Ko još zna za “ Crnogorsku istoriju “ koju je napisao Sv. Petar Cetinjski, ondašnji mitropolit Petar I Petrović Njegoš. Na strani 47, izmedju ostalog stoji :“Žitelji, Crnogorci su Slaveno – srpskog koljena, kao i Hercegovci i Bošnjaci...” * Vasilije Petrović, Istorija u Crnoj Gori, 1754, Petrovići – Pisci, Duhovnici, Vladari, Tom I, DOB, Podgorica 1997, 256:...1732. godine, Topal Osman-paša koga je sultan mahomet (Mehmed) Peti postavio za beglerbega činit-devera, to jest za generalnog inspektora Makedonije, Albanije i Bosne, po dolasku u Albaniju pokuša da oproba sreću protiv naroda crnogorskih i posla priličan broj Makedonjaca (Makedonaca), Albaneza (Albanaca) i Bošnjaka na Pipersku provinciju, gdje ih Piperi uz pomoć Kuča sve pobiše.

Petar II Petrović Njegoš, Svobodijada, Pjesma treća, stihovi 280-290
...Obije se hrabre vojske
Na megdanu izm,ješale:
Tri sahata megdan bojni
Na mačeve i na sablje
s krvlju teškom dijeliše,
dok najposle vješto bojna
hitrost mišce crnogorske
pogna s polja bitke strašne
Hercegovce vitezove
i Bošnjake nepreklone.

Njegoš – Osman paši Skopljaku, 5. oktobar 1847, Cjelokupna djela, knj. 6, Beograd 1967, str. 153:...Kada sa mnom govoriš kao moj brat Bošnjak, ja sam tvoj brat, tvoj prijatelj, ali kada govoriš kao tuđin, kako Azijatin, kako neprijatelj našega plemena i imena, meni je to protivno i svakome bi blagorodno mislećemu čovjeku protivno bilo. Stojan Novaković, Srbi muhamedovci i turska pismenost, Prilozi istoriji srpske književnosti, Glasnik srpskog učenog društva, knj. XI, sveska XXVI, 1869, str. 220:
...drugo, na pošljedice koje vidimo u poturčenjaku Bošnjaku iz saveza starog aristokratskog karaktera i nove vjere;...
Jovan Erdeljanović, Postanak plemena Pipera, Etnološka rasprava, Srpski etnografski zbornik, knj. XII, Beograd, 1911 (istraživanja vršio 1906. godine); Jovan Erdeljanović, Kuči, Bratonožići, Piperi, Podgorica 1997. (reprint izdanje), str. 523:
...Pod Lukovim Ždrijelom na ji. su “zgrade” (baštine) Brajkovine, a niže njih do međe prema predelu Stijeni Bošnjanin-brijeg sa seocem istog imena. Bošnjanjin – brijeg je nazvat po tome, što je na njemu poginuo jedan Bošnjak, turski barjaktar, kad su Turci udarili na Stijenu...
Andrija Jovićević, Plavsko-gusinjska oblast (Polimlje, Velika i Šekular), Beograd, 1921 (Edicija: Naselja srpskih zemalja,
Knj. X, urednik Jovan Cvijić) str. 512:...Ovdje svoj jezik nazivaju “bošnjačkim”. Taj naziv ne potiče otuda, što su svoj govor primili od Bosanaca, jer su ovdje istim jezikom govorili i prije svog puta u Bosnu; Nije to ime ni otuda, što je između njih i Bosanaca bilo kakva zajednica, koja ih je tijesno vezala. Taj naziv potiče iz sasvim drugih razloga. Ova oblast je do Albanije, gdje se drukčije govori; nigdje u blizini nije bilo jednovjerne velike pokrajine sa istim jezikom, po kojoj bi svoj jezik nazvali. Ime Srbljak u limskoj dolini nije pohvalno, pa i ako su ovdje shvaćali, u što sumnjam, svoj jezik kao srpski, ipak ga ne bi srpskijem nazvali, iz bojazni, da ne budu ubrojani u Srbljake, misleći da je to jezik Srbljaka, Crna Gora je bila odijeljena planinama; njeni su žitelji bili druge vjere, a u starije doba Crna Gora nije mogla uticati na ovaj kraj, da opredijeli ime svom jeziku; i sami Crnogorci su svoj jezik nazivali “naškijem”, a i danas ga tako mnogi zovu. Svuda naokolo bile su manje jedinice, koje nijesu mogle da im nametnu ime svog jezika. I dodir sa Bosnom kao da ih je uvjerio, a su u Bosni našli braću po krvi, vjeri i u jeziku; i htjevli su naročito, da s Bosancima budu braća i svemu, radi čega su svoj jezik nazvali “bošnjačkim”...
str. 513....Prema tome, što svoj jezik nazivaju “bošnjačkim”, oni su sebe smatrali kao dio bosanskog naroda. Na to ih je najprije mogao povući ponos, jer im je na čast moglo služiti, da budu dio jedne velike narodne cjeline, kao što su Bosanci. No na ovo ih je mogao navući i interes, jer su svake godine redovno slazili u Bosnu. Kako je u ono doba nacionalni osjećaj bio potčinjen vjerskom, pretpostavlja se, da se muslimansko plavsko-gusinjsko stanovništvo naročito nazivalo imenom jedne velike narodne cjeline, vezane međusobno jezikom i vjerom. Po pojmu ovog stanovništva, granica se Bosne širila do ovih
krajeva; naročito su to mogli misliti, kad su ova mjesta bila pod vlašću Bosne...
Andrija Jovićević, Malesija (reprint), CID, Podgorica, 1997, (Edicija: Naselja srpskih zemalja, Knj. 15, urednik Jovan Cvijić, Beograd, 1923) str. 73 , Veze Malisora sa Srbima:
-Po predanju Malisora preci svih malisorskih plemena, izuzev jednog dijela Gruda, doseljeni su iz crnogorskih brda, Bosne i Hercegovine. Ne može se dokazati, da su preci malisorskih plemena međusobno srodni. Hoti se dovode u krvnu vezu sa Piperima i Vasojevićima, Kastrati sa Kučima, Klemente sa Piperima i Kučima i Škrelje sa Bošnjacima; po tome je najverovatnije da su se njihovi preci doselili iz srpskih hrajeva...
Anton Šmaus, Kosovo u narodnoj pesmi muslimana, Prilozi proučavanju narodne poezije, mart 1938, sv. 1, Beograd, str. 103:
...Reč “bošnjački” označava i danas kod muslimana u Sandžaku jednu sasvim određenu kulturnu orijentaciju. Najvećim delom pri tome Bosna je bila onaj dio koji je davao; muslimani u Sandžaku su duhovno gravitirali prema Bosni želeći da makar indirektno imaju udela u njenom nekadašnjem političkom i kulturnom prestižu.....
Alija Nametak, Neki narodni običaji i lokalne tradicije muslimana u Podgorici (Titogradu), Glasnik Etnografskog muzeja Cetinje, Knj. II, Cetinje 1962, str. 190:
...Podgorica (današnji Titograd u Crnoj Gori tokom istorije pod Turcima, spadala je uglavnom u Skadarski vilajet, a jedno vrijeme oko polovine XVIII vijeka bila je u teritorijalnom sklopu Bosne i Hercegovine. Muslimansko stanovništvo, koje je za vrijeme Turaka u ovom mjestu bilo ogromnoj većini, slovenskog je porijekla, govore srpskohrvatskim jezikom, koji stariji zovu “bosanskim” ikavskim govorom (refleks b daje u i u drugim slogovima je u...) “Mi smo Hercegovci a jezik nam je bosanski”, govorio je Ahmet-aga Pokrklić koji je imao 84 godine kada sam se s njim upoznao...
Lutovac M, 1960: Rožaje i Štavica. Naučno djelo, Beograd, na strani 355 ističe da susjedni Arbanasi stanovnike Rožaja i Štavice (Tutina) smatraju za Bošnjake, “a oni (stanovnici ovih krajeva) svoj jezik nazivaju bošnjačkim (“Govorim bošnjački ili naški”).
Makenzi G. M. I Ibri A. 1868; Putovanje po slovenskim zemljama Turske (preveo Č. Mijatović), Državna štamparija, Beograd; Mis Irbijeva i Mekenzijeva; Od Tutina do Rožaja -–putopis na engleskom (1868) prevod; Tutinski Zbornik 1, 2000 Citirano; Mis Irbi i Mis Mekenzi, Od Tutina do Rožaja, Mostovi, br. 2, maj 1969.:str. 52...Ovaj nam se odgovor vrlo čudan učini, jer osim što se zna da Bošnjaci ne vole uopšte da ih čovek podseća na centralnu vlast, u kojoj bi drugoj zemlji sopstvenik nekoga dobra rekao da mu ono stoji pod upravljanjem najbliže varoši;....str. 54...Celo stanovništvo Rožaja iziđe da nas vidi, pa zaista izgledaše živopisno, mnogi nosiše turbane a svi belo i crveno ruho što vrlo dobro dolikovaše njihovome visokom stasu....Tada otpoče da govori srpski, pozva sebi savetnike – ne gazdu kuće, jednog dostojanstvenog Bošnjaka, već hrišćanskog kodžabašu i popa, pa i jednog i drugog nam predstavi na savršeno pristojan način...
U narodnoj pjesmi “Smrt Malić–bega Redžepagića¨,25 izmedju ostalog stoji :
.........................................................
“To je paši neko dokazao ,
Da se silan Bošnjak podnjivio ,
Od bošnjačke porodice slavne ,
A u Plavu gradu krvavome ,
Porodice od Redžepagića ,
Bošnjačkoga krvava koljena ,
A unuka Gazi Ali – paše,
Pobjednika sa Novšića ravna, ...”

I muslimani drugih crnogorskih gradova kao što su: Podgorica, Nikšić, Kolašin, Spuž, itd osjećali su se dijelom bošnjačkog naroda. Tako , tik pred Drugi svjetski rat, Ahmet aga Pokrlić iz Podgorice, izjaviće Aliji Nametku :” Mi smo Hercegovci, a jezik nam je bošnjački, ...” Autor Mevluda (spjeva u čast Muhamedova rodjenja) , Hafiz Salih Gašević(1855-), rodom iz Nikšića, govoreći o tome šta ga je inspirisalo da napiše svoj spjev, između ostalog ističe : “Moliše me kolašinski prviši Mevlud nam daj bosanski napiši, ...” Šta tek reći o Avdu Međedoviću (1875 – 1953) iz Bijelog Polja, autoru spjeva “ Ženidba Smailagić Meha “ , koji
se može porediti jedino sa Homerovim spjevom “ Ilijada i Odiseja “, a u kojem niko nemože naći da ovaj narod drugačije sebe imenuje osim imenom Bošnjak . Sam Avdo, 1935. godine, u odgovoru na pitanje Nikoli Vujanoviću, prevodiocu i pratiocu američkog istraživača Vilijama Perija , odgovara : ¨Iz Sjenice smo otišli i iz Bijelog Polja, četiri stotine momaka , svi Bošnjaci se vičemo. Bošnjaci u jedan tabor . Tamo su bili i Arnauti i Turkeše.¨ Ko hoće razjašnjenje naći će ga i u Đilasovim kazivanjima26 gdje on, između ostalog ističe : “Meni je pošto ste sad pomenuli naziv Bošnjaci , blizak taj naziv , jer znam da je tradicionalno već od srednjeg veka. Muslimani koje sam ja poznavao u Bijelom Polju i družio se sa njima , uvek su su govorili da su Bošnjaci. U mojoj porodici je bio sluga musliman , Bešir Zulević iz okoline Rožaja . Bio je nepismen – ja sam ga naučio pismenosti , ... On prost da ne može biti prostiji , uvek je govorio da je Bošnjak . “ Svojevrsni udes imena Bošnjak započinje sa urušavanjem Osmanlijskog carstva, jačanjem austrougarskog uticaja u BiH i jačanjem pojedinih nacionalnih i državno-pravnih pokreta, u prvom redu – crnogorskog i srbijanskog. Prvi su, moguće i po inerciji, odnosno analogiji sa hrišćanstvom po Hristu, Austrougari umjesto imenom Bošnjaci, južnoslovenske muslimane počeli oslovljavati kao muhamedance. Kako je i po tome što su, prema K¨uranu, kod muslimana svi, pa i Muhamed kao božji poslanik, jednaki u svemu, oslovljavanje sa ¨muhamedanci¨doživljavano je kao uvreda, pa je, zbog toga, u prvom redu intelektualni krug iz Sarajeva, okupljen oko časopisa ¨Sarajevski cvjetnik¨ pokrenuo kampanju sa osnovnim motom da ¨Mi nijesmo muhamedanci, već muslimani¨. Iako se kampanja odnosila na vjerske odrednice, naziv musliman dobio je i na široj afirmaciji. Izvjesno izbjegavanje, najvjerovatnije sa političkim konotacijama, nacionalnog imena južnoslovenskih muslimana – Bošnjak, primjetno je i u Crnoj Gori i Srbiji, počev od njihovog međunarodnog priznanja, 1878. godine, da bi u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, formiranoj poslije Drugog svjetskog rata a u kojoj su samim nazivom kao posebne i državotvorne nacije priznati isključivo: Srbi, Hrvati i Slovenci, nacionalno ime južnoslovenskih muslimana, kao i nacionalno ime – Crnogorac, jednostavno bila i administrativno ¨zaboravljena¨, što se vidi iz izjave ondašnjeg direktora Zavoda za statistiku u Kraljevini SHS, L. Kostića, koji, između ostalog, ističe kako je lično zaslužan što je ¨ova nacionalna klasifikacija(klasifikacija iz osnovnog naziva države-p.a.) doslovno upotrijebljena u statistici izbora narodnih poslanika 1923 i 1935.godine.¨ Poslije Drugog svjetskog rata (1941-1945) Crnogorcima je vraćeno njihovo tradicionalno ime, dok je pitanje vraćanja nacionalnog imena južnoslovenskih muslimana aktuelizovano tek krajem šezdesetih godina u novoj – SFRJ. Zbog i tada sukobljenih političkih interesa prvenstveno drugih-brojnijih nacija morali su presuditi Centralni komitet Saveza komunista BiH, odnosno CK SKJ, na taj način što je dato isto ime kao što je i vjerska odrednica samo sa velikim početnim slovom “ M”.

*
REZIME

Ko su i jesu li muslimani južnoslovenskog jezičko-kulturološkog predznaka iz Crne Gore jedinstven narod sa ovim muslimanima iz ostalih republika i pokrajina bivše SFRJ i kako im je ime?
• Iz navedenih u studiji i drugih poznatih činjenica, nesumnjivo je da muslimani južnoslovenskog jezičko-kulturološkog predznaka sa cjelokupnog prostora bivše SFRJ jesu ovdašnji-evropski i to jedinstven narod i da su se, kroz vjekove u drugačijim političkim i državno-pravnim uslovima i okvirima, oformili u posebnu naciju. Duhovno, kulturološko i nacionalno oblikavanje ovih muslimana u savremenu naciju započinje u XIV vijeku, širenjem ondašnje Otomanske imperije, odnosno islamskog duhovnog, kulturološkog i civilizacijskog kruga i na balkanske prostore, gdje se među prvim poklonicima islama javljaju upravo članovi ili potomci najuglednijih ovdašnjih porodica – Crnojevića, Hercega, Vraneša i drugih. Muslimani južnoslovenskog jezičko-kulturološkog predznaka sa prostora bivše SFRJ(BiH, Slovenija, Hrvatska, Srbija, Kosovo, Crna Gora i Makedonija) su, kako ističe i prof. dr Mustafa Imamović27, “narod pretežnog južnoslovenskog etničkog porijekla i jezika, koji se od ostalih južnih Slovena istog jezika (Srba, Hrvata i Crnogoraca) razlikuje po
vjerskom i kulturno-političkom iskustvu. Samo plemensko ili regionalno porijeklo pojedinih grupacija južnoslovenskih muslimana ima tek toliko značaja koliko su po tom osnovu , kao i kod svih drugih naroda, primjetne lokalne razlike”.U, inače, burnoj istoriji ovih prostora, često su mijenjane i državne i međudržavne granice, ali je nesporno da je državno-pravni ili administrativni okvir sa bosanskim prefiksom, u najdužem periodu - od uspostavljanja do povlačenja osmanske vlasti sa Balkana (XX vijek) – obuhvatao i gotovo sve teritorije na kojima i danas u iole značajnijim procentom žive južnoslovenski muslimani, uključujući, naravno, i Crnu Goru.
• Iz izloženih i drugih činjenica, takođe se jasno da zaključiti da je ime Bošnjak i tradicionalno i istorijski najutemeljenije nacionalno ime muslimana slovenskog jezičko-kulturološkog predznaka sa prostora bivše SFRJ, odnosno prostora koji su pripadali ili administrativno, jezički i uopšte – kulturološki gravitirali Bosanskom ejaletu ( kasnije Bosanski pašaluk, Bosanski sandžak, Hercegovački sandžak, Novopazarski, Skadarski itd). Upravo zbog toga što nije riječ samo o žiteljima nekadašnjeg Bosanskog pašaluka, ili sandžaka , nego i drugih prostora koji su administrativno povremeno pripadali ovim entitetima ili njima duhovno, jezički i kulturološki gravitirali, analogno slučaju Srba i Srbijanaca, i za južnoslovenske muslimane, kao nacionalno, utemeljeno je ime Bošnjaci a ne Bosanci.
• Naziv Bošnjak, kao i naziv Bosna, potiče od ilirske riječi “bos = so”, odnosno “Bosnia = zemlja soli”. Insistiranje, pak, na opstanku nacionalnog imena “Musliman”, čak i nehoteći, na fonu je kontinuiranih pokušaja
da se južnoslovenski muslimani denacionalizuju i izjednače sa vjerskom zajednicom, što je gotovo isto kao kada bi vam neko zabranio lično ime i jednostavno tražio od vas ili vam propisao da se imenujete samo opštom odrednicom “čovjek”.
• Ovovremene konfuzije kako oko imena, tako i samog postojanja Bošnjaka kao osobenog naroda, započinju sa jačanjem austrougarskog uticaja u BiH(1848) i međunarodnim priznanjem Crne Gore i Srbije(1878). Poslije ovih događaja, umjesto imena Bošnjak, muslimanima se, s početka čak i administrativno, pokušalo nametnuti ime “Muhamedanci”. Javnom kampanjom, prvenstveno u sarajevskim časopisima: “Bošnjak” i “Behar”, bošnjački intelektualci se protive nametanju imena “Muhamedanci” dodatno afirmišući upotrebu vjerskog imena i u širem kontekstu. Konačno,u prvoj zajedničkoj državi Južnih Slovena – Kraljevini Srba , Hrvata i Slovenaca( 1918), samim nazivom države za posebne i državotvorne nacije određeni su samo: Srbi, Hrvati i Slovenci, dok je nacionalno ime Bošnjak , isto kao i nacionalno ime Crnogorac, jednostavno ¨zaboravljeno¨. Laza Kostić , direktor Statistike u Kraljevini SHS(prvoj Jugoslaviji) nije skrivao da je on, kao direktor, autor iste nacionalne klasifikacije kao u nazivu. Kostić28, pored
ostalog, ističe da je “tu klasifikaciju doslovno upotrebio u Statistici izbora narodnih poslanika 1923, 1935, itd . Tek aktima Narodnooslobodilačkog pokreta (1941 – 1945), posebno odlukama AVNOJ-a, te zemaljskih antifašističkih vijeća BiH, Sandžaka, Crne Gore i Boke Kotorske, kao i Velike antifašističke skupštine Srbije, reafirmisana je nacionalna osobenost južnoslovenskih muslimana, ali i dalje pod vjerskim imenom – muslimani. Odmah iza rata, sve ove odluke o uvažavanju ovih muslimana kao posebnog i ravnopravnog naroda, ponovo su “zaboravljene” i svim muslimanima južnoslovenskog jezičko-kulturološkog predznaka, ostavljeno je bilo da se nacionalno opredijele za pripadnost nekom od hrišćanskih naroda (nacija) – Hrvati, Srbi, Crnogorci ili Makedonci? Zašto je ime Bošnjak danas gotovo već zaboravljeno i doživljava se kao svojevrsna jeres , čak i od strane jednog dijela samog ovog naroda, možda opet najuvjerljivije svjedoče Đilasove riječi u , već pomenutoj , knjizi ¨Bošnjak¨, kada on objašnjava – zašto ni komunisti poslije Drugog svjetskog rata , u SFRJ , sve do 1971. godine nijesu priznali južnoslovenske muslimane kao narod ni pod jednim imenom : “Računali smo da će se muslimani raslojiti na Srbe i Hrvate “ , kaže Đilas . Nakon puno lutanja i polemika, uglavnom zatvorenog tipa, službeno je krajem šezdesetih godina , južnoslovenskim muslimanima ponovo i formalno priznat posebni nacionalni identitet i tom prilikom kao nacionalno,određeno vjersko ime muslimani, samo sa velikim početnim slovom “M”. Na popisima iz 1971.,1981. i 1991. godine, ovo ime je, uprkos prepoznatljivoj konotaciji same odluke, ipak opšteprihvaćeno, čime su južnoslovenski muslimani umjesto pretpostavljenog nestanka, sebe nanovo potvrdili. Činjenica je, međutim, da niko i nigdje u svijetu, pod imenom “Muslimani” ne prepoznaje ni jedan narod posebno. Riječ : musliman je, inače, izvedena od riječi islam i particip je aktiva eslame.” An” je persijski nastavak, kojim se označava pripadnost nečemu, u ovom slučaju Islamu , nezavisno od toga kojoj neko naciji pripada – Turčin , Arapin , Malezijac , Pakistanac itd, itd. U suštinskom smislu, riječ musliman , ima značenje i bogopokoran.
• Stoga, kao dio istog nacionalnog stabla, tim prije što su se sunarodnici iz ostalih država - bivših republika SFRJ, izuzev Crne Gore, već opredijelili za vraćanje tradicionalnog imena Bošnjak, muslimani južnoslovenskog jezičko-kulturološkog predznaka iz Crne Gore, kao kolektivitet i nemaju drugog izbora nego da prihvate ovo - i većinsko opredjeljenje, i istorijski, i tradicionalno najutemeljenije ime. Nadati se da Crna Gora ima dovoljno demokratskog kapaciteta da razumije i uvaži ovakvo opredjeljenje, što bi, svakako, podrazumijevalo i obavezu stvaranja odgovarajućih formalno-pravnih uslova i za adekvatan tretman imena Bošnjak, već u predstojećem popisu stanovništva.Nema utemeljenih razloga da reafirmaciju imena Bošnjak, bez ikakvih predrasuda, ne prihvatiti i politička, kulturna, kao i naučna javnost u Crnoj Gori, tim prije što reafirmacija tradicionalnog imena ni u kom slučaju neće i ne može dovesti u pitanje već, nebrojano puta, potvrđenu privrženost i opredijeljenost Bošnjaka da, zajedno sa svima sa kojima žive, doprinose samo dobru i prosperitetu Crne Gore. No, bilo kao bilo, drugog izbora i nema, ukoliko se ne želi prihvatiti sopstveni nestanak, kao naroda.